Werkbund
Eksperymentalne zespoły mieszkalne Werkbundu z lat 1927-1932
W 1927 roku w Stuttgarcie powstało osiedle mieszkaniowe Weissenhof, jako pierwszy i najważniejszy przykład nowoczesnego budownictwa. Wystawa Niemieckiego Związku Twórczego (Deutscher Werkbund) miała pokazać nowy sposób na rozwiązanie problemu niedostatku mieszkań po I wojnie światowej, a także przedstawić możliwości racjonalnego i niedrogiego budownictwa mieszkaniowego. Poproszono 17 architektów reprezentujących europejski ruch modernizmu, aby zaprojektowali „mieszkania dla mieszkańców nowoczesnego wielkiego miasta”. Eksperymentalne budynki osiedla Weissenhof stanowią dziś wyjątkowy manifest „klasycznego” modernizmu, który stał się jednocześnie impulsem dla Związków Twórczych w innych krajach europejskich do stworzenia podobnych osiedli we Wrocławiu, Brnie, Pradze, Wiedniu i Zurychu. Mimo że zostały zbudowane w tym samym celu, to po II wojnie światowej w podzielonej Europe rozwijały się w odmienny sposób. Jednak po upadku żelaznej kurtyny osiedla nawiązały kontakty i w marcu 2020 roku ta sieć zespołów mieszkalnych otrzymała Znak Dziedzictwa Europejskiego (European Heritage Label).
Osiedle Baba – Praga
Prezes Czechosłowackiego Związku Twórczego [Svaz československého díla] (czechosłowacki odpowiednik niemieckiego Werkbundu), architekt Pavel Janák, zaprojektował od 1928 roku kilka wariantów urbanistycznych dla terenu przyszłego osiedla Baba położonego na obrzeżach miasta. Ostatecznie wybrano system czterech równoległych ulic, pokrywających się z poziomicami o szachownicowym sposobie zabudowy działek, które zapewniają prywatność oraz niepowtarzalny widok na miasto. W ten sposób powstały prywatne rezydencyjne mieszkania dla wyższej klasy średniej w wolnostojących domach jednorodzinnych, z pominięciem aspektu społecznego i zróżnicowanej typologii budynków.
Próba zabudowania ostatniego rzędu działek według propozycji wyłonionych w studenckim konkursie zakończyła się niepowodzeniem. W związku z kryzysem gospodarczym w latach 1933-1934 wstrzymano realizację innych pomysłów, np. domu z pracowniami, pawilonu sportowego i pawilonu kawiarnianego.
W latach 1932-1936 powstały łącznie 33 budynki, z czego 20 wzniesiono podczas „Wystawy mieszkalnictwa” jesienią 1932 roku.
Osiedle Baba jest cennym przykładem architektury okresu międzywojennego, przede wszystkim pod względem wyczucia proporcji oraz rozwiązań urbanistycznych i krajobrazowych. W przeciwieństwie do innych osiedli mieszkaniowych Werkbundu, domy nie były budowane jako „manifesty”, ale ich powstanie opierało się na dialogu architektów i budowniczych (inwestorów). Właśnie z tego powodu osiedle Baba wywarło ogromny wpływ na upowszechnienie się idei funkcjonalizmu w dziedzinie mieszkalnictwa nie tylko w Czechosłowacji, ale także w szerszym kontekście międzynarodowym (Rumunia, Jugosławia, Skandynawia).
Wszystkie domy zachowały się do dziś, są własnością prywatną i od 1993 roku są objęte ochroną zabytków.
Osiedle mieszkaniowe Lainz – Wiedeń
Od swojego powstania w 1912 roku Austriackie Stowarzyszenie Twórcze (Österreichischer Werkbund) skupiło się na udostępnieniu jakości dla szerokiego spektrum warstw społecznych. Aspekt ten został uwzględniony również przy budowie wiedeńskiego osiedla mieszkaniowego Werkbund, które powstało w latach 1930-1932 i którego mottem było hasło „Nowoczesne typy domów dla przyszłych osiedli mieszkaniowych – gospodarność na jak najmniejszej powierzchni”.
Wiedeńskie osiedle powstało pod kierownictwem Josefa Franka, który już w 1927 roku brał udział w budowie osiedla Weissenhof w Stuttgarcie. Wśród 33 architektów była 1 kobieta – Margarete Schütte-Lihotzky, 3 architektów pochodziło z innych krajów europejskich – Gerrit Rietveld z Holandii, Hugo Häring z Niemiec i André Lurcat z Francji. Richard Neutra, urodzony w Wiedniu, pracował już wówczas w USA.
Wystawa trwała przez 8 tygodni lata 1932 roku i przyciągnęła ponad 100 000 zwiedzających, którzy mogli zobaczyć z zewnątrz i od środka 70 w pełni wyposażonych domów jednorodzinnych, bliźniaczych, trzyrodzinnych lub w zabudowie szeregowej.
W latach 2011-2017 wszystkie 48 domów zostało całkowicie odnowionych, domy te są własnością miasta Wiednia. Celem prac było przywrócenie pierwotnego stanu budynków, przy jednoczesnym zapewnieniu współczesnych standardów mieszkaniowych. Wszystkie domy są obecnie zamieszkane, co powoduje, że nadal pełnią swoją pierwotną funkcję.
Osiedle Neubühl – Zurych
Neubühl powstało również jako kolonia wystawowa w ramach Werkbund 1927-1932, ale nie jest objęta Znakiem Dziedzictwa Europejskiego, ponieważ Szwajcaria nie jest członkiem UE.
To osiedle mieszkaniowe powstało w latach 1930-1932 i podobnie jak pozostałe wzorcowe lokalizacje jest świadectwem ówczesnego, nowoczesnego budownictwa, zainspirowanego osiedlem Weissenhof w Stuttgarcie. Z inicjatywy Szwajcarskiego Związku Twórczego (Schweizerischer Werkbund) w 1928 roku powstała grupa robocza, a w celu właściwej realizacji została założona spółdzielnia pożytku publicznego.
Ze względu na położenie na grzbiecie wzgórza nad jeziorem teren spełniał warunki nowoczesnego budownictwa oraz wymagania dotyczące dostatecznej ilości świeżego powietrza i nasłonecznienia. W miejscu tym można znaleźć różnego rodzaju budynki mieszkalne – od mieszkań jednopokojowych aż po dom z sześcioma pokojami. Ponadto znajduje się tu świetlica, żłobek, sklepy i pracownie.
Sześcienne kształty budynków z płaskimi dachami, o jasnej kolorystyce elewacji i z pasami okien, spełniają wymogi budowania w duchu modernizmu. Poprzeczna konstrukcja ścian „Schottenbau” pozwoliła na nowatorskie rozplanowanie rzutu poziomego oraz wyglądu elewacji, niezależnie od systemu konstrukcyjnego.
W przeciwieństwie do innych lokalizacji Związku Twórczego (Werkbund), tutaj nowy sposób budowy nie był testowany na innych, indywidualnie projektowanych domach wystawowych, w tym przypadku architekci podporządkowali się wyższej idei. Dzięki temu udało się zrealizować spójne osiedle mieszkaniowe o zróżnicowanym rozplanowaniu budynków. Na potrzeby wyposażenia wnętrz domów powstała niezależna firma produkująca meble według projektów architektów.
Całe osiedle – od jego powstania aż do dzisiaj – zachowało się w całości, a od 1978 roku ochroną objęto jego ogólny wygląd. W 1986 roku zostało wpisane na listę obiektów kulturowych i kulturowo-historycznych, a od 2010 roku jest objęte ochroną zabytków.
Zespół mieszkalny WuWA – Wrocław
Po międzynarodowym sukcesie wystawy Związku Twórczego (Werkbund) w 1929 roku, we Wrocławiu odbyła się również wystawa „Mieszkanie i miejsce do życia i pracy” („Wohnung und Werkraum – Ausstellung – WuWA”). Celem było zaprezentowanie nowych, zgodnych z duchem czasu form współczesnego mieszkania i miejsca pracy.
Po trzech miesiącach można było obejrzeć 32 budynki ze 132 w pełni wyposażonymi lokalami mieszkalnymi. Koncepcja rozplanowania budynków odzwierciedlała częściowo eksperymentalne i społecznie utopijne idee autorów wystawy; była to reakcja na ówczesny rozwój społeczny – na przykład na zmianę roli kobiet w rodzinie i środowisku pracy. Z tego powodu częścią osiedla było również przedszkole, a poza tym dom dla osób stanu wolnego (samotnych), autorstwa architekta Hansa Scharouna, oraz dom typu wieżowego, zaprojektowany przez Adolfa Radinga, promujące nowe formy życia społecznego, oraz mieszkania. Po zakończeniu wystawy zespół mieszkalny przez 2 lata służył celom eksperymentalnym i był zamieszkiwany głównie przez artystów, architektów i pisarzy.
Podczas II wojny światowej Wrocław został zniszczony w ponad 80%, ale osiedle WuWA pozostało praktycznie nietknięte. Z niemieckiego Breslau zmienił się w polski Wrocław, który został włączony do państwa polskiego i w którym osiedlili się nowi mieszkańcy. Wśród osób zainteresowanych tą tematyką miejsce to było wysoko cenione. Od 1972 roku dom Scharouna dla osób stanu wolnego jest objęty ochroną zabytków, a w 1979 roku ochroną objęto wszystkie domy na osiedlu WuWA. W 2007 roku osiedle to zostało w całości uznane za zabytek jako zespół urbanistyczny. Samo osiedle WuWA zostało włączone do pasma ochronnego pobliskiej Hali Stulecia, która w 2006 roku została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO.
Kolonia Nový dům – Brno
W 1928 roku w dzielnicy Brna Žabovřesky powstała wystawowa Kolonia Nový dům [Nowy dom] jako część „Wystawy kultury współczesnej w Czechosłowacji”. Znani architekci wspierani przez Czechosłowacki Związek Twórczy zaprojektowali 16 domów rodzinnych z minimalistycznym programem budowlanym. Głównym celem było stworzenie nowoczesnych i niedrogich indywidualnych domów, przeznaczonych przede wszystkim dla młodych rodzin.
Kolonia składała się z 2 domów jednorodzinnych, 4 domów w zabudowie bliźniaczej i 2 domów w zabudowie szeregowej. Wszystkie budynki miały od trzech do czterech kondygnacji, nie były podpiwniczone, miały wykończone białymi tynkami elewacje i płaskie dachy, które miały służyć jako tarasy dachowe.
Podobnie jak w przypadku pozostałych zespołów mieszkaniowych Związku Twórczego (Werkbund) w innych krajach europejskich, również w Brnie nie było łatwo przekazać opinii publicznej postępowych idei nowej architektury. Przede wszystkim innowacje dotyczące rozplanowania przestrzeni wewnątrz nie spotykały się wówczas ze zrozumieniem.
W czasach reżimu socjalistycznego po II wojnie światowej zmieniło się przeznaczenie Kolonii Nový dům.
Dzisiaj Kolonia Nový dům jest świadectwem starań ówczesnej społeczności architektów z Brna, aby podążać za najważniejszymi trendami rozwojowymi nowoczesnej architektury europejskiej, której przykłady są widoczne w wielu miejscach Brna, jak np. słynna na całym świecie Villa Tugendhat z 1930 roku, zaprojektowana przez Ludwiga Mies van der Rohe (obecnie zabytek UNESCO), ale także inne budynki w brneńskiej dzielnicy Masaryka lub inne ważne budynki administracyjne w centrum miasta.
Osiedle mieszkalne Weissenhof – Stuttgart
Osiedle mieszkalne Weissenhof powstało w 1927 roku jako część wystawy Niemieckiego Związku Twórczego (Deutscher Werkbund), zatytułowanej „Mieszkanie” („Die Wohnung”). Celem tej eksperymentalnej wystawy architektonicznej było zaprezentowanie nowych sposobów na rozwiązanie problemu niedoboru mieszkań, jaki panował po zakończeniu I wojny światowej, a także pokazanie racjonalnego i niedrogiego sposobu budowania zdrowych mieszkań.
Poproszono 17 architektów reprezentujących europejski ruch awangardowy, aby zaprojektowali „mieszkania dla mieszkańców nowoczesnego wielkiego miasta”. W bardzo krótkim czasie powstało 21 w pełni funkcjonalnych, eksperymentalnych budynków z 63 mieszkaniami.
Osiedle Weissenhof to wyjątkowy manifest „klasycznego” modernizmu. Nie ma podobnego miejsca, w którym ówczesna awangarda zaprezentowała się programowo razem i w takim zakresie. Konsekwentna sześcienna forma budynków świadczy o przełomie i narodzinach nowego stylu w budownictwie, który później jako tzw. „styl międzynarodowy” współtworzył formę XX wieku.
W okresie narodowego socjalizmu osiedle określane było jako „hańba kulturowa” i w czasie II wojny światowej zniszczono 10 budynków. Bezpośrednio po wojnie osiedle Weissenhof zostało trochę zaniedbane, jednak od 1958 r. jest objęte ochroną zabytków, a w latach 80. zostało poddane kompleksowej renowacji. W 2006 roku w domu bliźniaczym zaprojektowanym przez Le Corbusiera otwarto Muzeum Weissenhof (Weissenhofmuseum), a w 2016 roku oba domy Le Corbusiera zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO pod nazwą „Dzieło architektoniczne Le Corbusiera – wyjątkowy wkład w modernizm”.
